Mooie woorden van Fons Van Dijck in zijn ‘De kijk van Van Dijck’. De Zondag zette het boek op 1 in zijn boekentips.
Er lopen interviews met een wel hele diverse mix van media: De Standaard, Kerk & Leven, Tertio, het ledenblad van e Liberale Mutualiteiten, Bruzz, … tot en met Dag Allemaal! Het thema van het boek leidt naar lange (mooie vind ik) interviews, waaronder een mooi artikel in Tertio. Voor de (eerder) ongelovige die ik ben een aangename verrassing. U vindt de tekst hieronder.
[onderschrift foto]
“Mijn boek is een cri de coeur. We moeten niet vroom in de zetel een nieuwe wereld bedenken, maar concreet aan de slag gaan met elkaar”, stelt Marc Michils. © Joost Joossen
[titel] “Solidariteit moet kanker uit samenleving halen”
Marc Michils viert dit jaar zijn 10-jarig jubileum als algemeen directeur van Kom Op Tegen Kanker. Tevreden blikt hij terug: “Door letterlijk in het werkveld te staan heb ik de enorme drive en de maatschappelijke inzet van veel mensen ervaren. Tijdens initiatieven als 1.000 kilometer voor Kom op Tegen Kanker zie je de mensen op hun best.” Onlangs lanceerde Michils het boek Kom op! Voor solidariteit. Tegen vijandigheid.
Kelly Keasberry
Als er een dag in zijn geheugen gegrift staat, is het wel 26 mei 2019, een zoveelste zwaret zondag. “De donderdag daarna hielden wij de 1.000 kilometer, een feest van vriendschap en solidariteit”, blikt Michils terug. “De mensen steunden elkaar terwijl een paar dagen eerder stemden de mensen boos, vijandig en extreem hadden gestemd. Dan vraag ik mij toch af: wat is die contradictie, de paradox tussen enerzijds de mens van wie ik absoluut geloof dat hij in de basis solidair is, en anderzijds de kwaadheid en verontwaardiging in een samenleving die ik geheel tegen de wil van de doorsnee Vlaming of Belg steeds vijandiger zie worden?”
In uw boek overloopt u een aantal mogelijke haarden of bronnen van vijandigheid. Daarbij uit u veel kritiek op sociale media.
“Ik heb niets tegen de sociale media, maar wel tegen de verfoeilijke werking van de algoritmes die het negatieve promoten omdat dat clickbaits en dus winst oplevert. In die zin vind ik het vreselijk dat mensen als Facebook-baas Marc Zuckerberg en Elon Musk die onlangs Twitter opkocht, alleen uit zijn op winst en dat ze hun maatschappelijke verantwoordelijkheid totaal ontlopen. Ze zijn ook niet transparant over algoritmes. Ik verwijt mensen met extremistische standpunten niets. Die beseffen niet dat ze in een pervers systeem zitten van negatieve algoritmes en echokamers. Er is absoluut nood aan mediawijsheid om aan de mensen uit te leggen hoe die sociale media werken en hoezeer ze een werkelijkheid opgedrongen krijgen die niet klopt met de realiteit.”
Het systeem is erop gebaseerd dat mensen graag doorklikken op negatief nieuws. Is dat geen menselijk gegeven? In ieder van ons zit een zekere angst voor het vreemde en algoritmen doen daar hun voordeel mee.
“Mensen als Zuckerberg en Musk geven toe dat hun systeem gebaseerd is op het negatieve en dat promoot, want dat levert winst op. Maar het gevolg is wel dat mensen in een wereld terechtkomen waarvan ze denken dat dat de echte wereld is. Of het nu gaat over migranten of over andere onderwerpen, er is een vloed van haatberichten. In mijn boek overloop ik meerdere systemen, zoals anonieme trollenlegers die specifieke mensen vanuit bunkers bekogelen met haatberichten. Volgens objectieve studies is er bovendien een overaanbod van negatief nieuws ten opzichte van goed nieuws. Dat creëert een context van vijandigheid, vervreemding, angst. Dat klimaat wordt door een aantal mensen met graagte aangemoedigd omdat ze daarmee hun gewin kunnen halen. Een pervers mechanisme.”
Hoe valt dat te doorbreken?
“Als je publieke ruimtes creëert en mensen met verschillende meningen, kleuren en afkomsten samenbrengt, verdwijnt de angst voor het vreemde. Dan zie je dat de anderen ook gewoon moeders of vaders zijn en mensen met allerlei soorten karakters. Maar als je getto’s gaat maken en mensen uit elkaar haalt, of sterker nog: vijandsbeelden creëert, dan schept dat een bepaalde sfeer. Zo werken politiek en media. Connor Rousseau pakte recentelijk uit met de uitspraak: ‘ik voel me niet thuis in Molenbeek’. Daarna zei hij op tv dat hij het anders had bedoeld, maar het kwalijke is dat 90 procent van de mensen die die titel lezen, hun vijandbeeld versterkt zullen zien. Als politicus zou Rousseau beter moeten weten. Dit is hoe vijandbeelden worden gecreëerd. De vijandigheid en angst die we misschien allemaal wel een beetje in ons dragen, worden uitvergroot ten nadele van het goede in de mens.”
In uw boek maakt u de vergelijking tussen kanker en het vijandige klimaat in de samenleving. Welke parallellen ziet u?
“Kanker is een fysiek proces van kwaadaardige cellen die zich ongecontroleerd vermenigvuldigen. Vijandigheid is een mentaal proces van ongecontroleerde kwaadaardige berichten op sociale en klassieke media en in titels enzovoort, die zich eveneens vermenigvuldigen. Op een gegeven moment kun je niet anders dan vaststellen dat we tegen onze wil met een maatschappelijke kanker zitten. Daar evolueren we wel naartoe.”
Enerzijds constateert u dat het stammeninstinct in onze moderne samenleving nog altijd de kop opsteekt, anderzijds spreekt u van effectief en intuïtief altruïsme. Hoe verhouden die zich tot elkaar?
“Het stammeninstinct is menselijk, het is de zoektocht naar geborgenheid en veiligheid die je terugvindt in je eigen stam. Dat kan je werk zijn, maar ook de verschillende groepen waartoe je behoort en waarbinnen je je gewaardeerd weet. Dat kun je doorbreken door de stammen uit te breiden of zoals Hannah Arendt zegt, publieke plaatsen te creëren om samen dingen te doen. Dat houdt ook in dat je het oneens kunt zijn. Tegenstellingen zijn goed; als publieke plaatsen ruimte bieden om het samen oneens te zijn, kan dat leiden tot verbetering. De filosoof Georg Wilhelm Friedrich Hegel bracht de theorie van de these, de antithese en de synthese. Het is door de these en de antithese dat er vooruitgang wordt gecreëerd, op voorwaarde dat er een overleg plaatsvindt dat verder wordt uitgebouwd. Het is verbazingwekkend dat het stammeneffect tijdens de 1.000 kilometer van Kom Op Tegen Kanker niet speelt. De strijd tegen kanker overstijgt rang, leeftijd en sociale klasse en stand. Die hogere emotie brengt mensen bij elkaar en zo ontstaat er als het ware een nieuwe stam. Ook daar zullen slechteriken tussen zitten, maar 99 procent van de mensen zijn prettig om mee samen te leven. De boodschap is dus om mensen samen te brengen, in plaats van stammeneffect verder op te jagen door de ander als vijand neer te zetten, kleiner te maken, weg te maken in een eigen stam en hem daar te houden.”
De samenleving is in korte tijd sterk veranderd. Bij veel mensen roept dat gevoelens op van angst en onveiligheid. Hoe kun je die op een positieve manier kanaliseren?
“Conflicten zijn eigen aan mensen in een samenleving en aan de democratie. Het probleem is niet dat ze er zijn, maar dat ze verhuizen naar de kelder van de sociale media. Conflicten dienen te worden uitgesproken. In mijn boek haal ik de homoseksuele kunstenaar Dylan Myron aan. Als mensen hem haatberichten sturen, belt hij hen op. In negen van de tien gevallen kan hij de vooroordelen wegnemen en ontstaat er gemeenschappelijkheid. Dan blijkt de man of vrouw die die berichten stuurt, daar een reden voor te hebben, zoals frustratie over iets persoonlijks. Het kiezen van de kunstenaar als onderwerp van haat was maar een manier om die frustratie te uiten. Je moet bereid zijn om de openheid te creëren om naar anderen te luisteren en je niet in te graven in je eigen grote gelijk. Vadimir Poetin doet dat wel. Rusland creëert zijn eigen waarheid: dat de NAVO en de westerse landen alleen maar uit zijn op de vernietiging van dat land. Poetin is een absolute misdadiger in de rij van Hitler en Mussolini, maar heeft het westen er goed aan gedaan om in de jaren 1990 - met de verschijning van het boek The End of History van Francis Fukuyama - te zeggen: ‘Het einde van de geschiedenis is bereikt, het communisme is vernietigd, het kapitalisme heeft gewonnen’? Er is toen toch een negatieve en vijandige context gecreëerd.”
Bedoelt u dat het westen de strijd deels ook over zichzelf heeft afgeroepen?
“We moeten voorzichtig zijn om te beweren dat het allemaal ergens toe te herleiden is. Poetin is een schurk, een gruwelijk man. Toch zijn er wel aanknopingspunten in de geschiedenis. Men is het erover eens dat de Tweede Wereldoorlog deels het gevolg is van het einde van de Eerste Wereldoorlog. Na die oorlog bleven de Duitsers met grote oorlogsschulden en in totale frustratie achter. In die context kunnen figuren als Adolf Hitler opstaan. Ze maken op een gruwelijke manier misbruik van de heersende sentimenten, van het ‘ze willen ons vernietigen’-gevoel. Daar teert Poetin nu ook op. Het is vreselijk en onaanvaardbaar wat daar gebeurt, maar na de oorlog in Oekraïne zullen we met Rusland – hopelijk zonder Poetin -toch op de een of andere manier een nieuwe veiligheidsraad moeten creëren. Er kan pas een oplossing komen als je een wereldwijse ‘publieke plaats’ creëert. Met de Europese gemeenschap kwam er einde aan de eeuwenlange oorlogen tussen Frankrijk en Duitsland en Engeland. Over de Europese Unie wordt veel kritiek geuit, maar blijkbaar werkt ze toch als een mechanisme van overleg en vrede. Dat komt terug op het principe dat als iedereen zijn eigen gelijk najaagt, aangemoedigd door een context van slecht nieuws, algoritmes en gecreëerde vijandsbeelden, werelden uit elkaar groeien en mensen elkaar naar het leven staan in plaats van met respect voor een ieders mening een model te zoeken waarin je niet naast elkaar, maar samenleeft.”
Hebben mensen een gemeenschappelijk doel nodig, iets wat hen overstijgt?
“Een gemeenschappelijk doel, maar ook gemeenschappelijk emotie. Als je een gemeenschappelijke militante emotie vindt, zoals ‘Op een dag zullen we kanker verslaan’, leg je de basis voor een nieuwe stam. Als je mensen wilt samenbrengen, heb je een gedeelde emotie nodig die dat drijft. Mijn kritiek op Europa is ook dat de emotie te weinig leeft. Ondanks het feit dat Europa misschien wel het meest succesvolle vredesorgaan in de geschiedenis is.”
Zijn we sinds de Verlichting te rationeel geworden?
“Emotie leidt tot actie en ratio tot conclusies. Ratio is belangrijk en nodig; het is het beton onder iedere vereniging of organisatie, maar als organisatie of samenleving heb je ook gemeenschappelijke emotie nodig. Ratio alleen zal nooit tot actie of beweging leiden. Het leidt er hooguit toe dat er een dik boek op tafel komt te liggen waar verder niets mee gebeurt. Evenzo is pure emotie als een ballon die uit elkaar spat. Het ene kan niet zonder het andere, het gaat om de samenhang tussen beide. Ik heb ooit voor de UGent gewerkt en daar vonden we de emotie “durf te denken”, voor jongeren tussen 18 en 25 een heel relevante emotie: maak iets van je leven, durf te dromen en te doen. Een emotie kun je niet creëren en ergens opplakken, je moet haar in de groep vinden. Het is het reflecteren op vragen als: wat bindt nu eigenlijk die mensen?
“In de uitbouw van steden in de 20ste eeuw werd het verbindende element vaak vergeten. Op veel plaatsen is men puur rationeel te werk gegaan: een deel om te shoppen, een deel om te werken, een deel om te wonen. Nu komt men terug op de 15 minuten-stad, een concept waarbij je een gemeenschap creëert in een stad waar je binnen de 15 minuten kan shoppen, werken, wonen en ontspannen. De mens centraal in plaats van de stenen. Dat is een totaal andere invalshoek voor de inrichting van een stad, die voorkomt dat er getto’s ontstaan en waarbij je verbinding tussen mensen creëert. Steden en gemeenten kunnen een belangrijke rol spelen bij het uitbouwen van een solidaire samenleving.”
Ziet u in België op dat vlak redenen voor optimisme?
“Vooralsnog weinig. Een aantal steden heeft het wel begrepen, maar voorlopig zitten we nog nergens in de Europese rangschikking. Wij hebben geen Stockholm en Oslo of Parijs; we hebben zelfs geen enkele stad in de top 20 leefbare steden in Europa. In de Scandinavische landen is men daar al veel langer mee bezig. Dat is geen toeval, het heeft ook te maken met de zin voor gemeenschap van de Scandinavische landen. Ik stel bij ons veeleer vast dat het de andere kant uitgaat. De Vlaamse Bouwmeester heeft een plan gemaakt voor 2025 waarin hij ruimte schept voor ontmoeting. Rond de eeuwwisseling is bij alle bouwmeesters en architecten die over steden nadenken, het besef gegroeid dat het roer om moet en dat we moeten toegroeien naar een ander type steden.”
“De kracht van participatie is niets anders dan een manier om de mensen bij elkaar te brengen. De escalatie van het Oosterweelproject werd pas opgelost toen tegenstanders medestanders werden en ze allemaal rond de tafel gingen zitten. Dat vind ik een mooi voorbeeld van hoe je door je door participatie een publieke plaats kunt creëren waar these, anti- en synthese samenkomen. Ik ben een enorme voorstander van de participatieve democratie als complement van de representatieve democratie. We zitten nu met het 200 jaar oude systeem van een bolletje kleuren en een regering kiezen die over alle mogelijke thema's beslist, van gezondheid tot samenleving en onderwijs. Dat is totaal achterhaald. Natuurlijk is de representatieve democratie nog altijd goed, want uiteindelijk moet er worden beslist, maar ik pleit ervoor dat te verrijken met participatieve technieken om rond bepaalde thema’s met burgers te praten. Dat vereist ook een volwassenen-volwassenenrelatie tussen overheden en burgers. Veel politici zitten nog in de ouder-kinderverhouding en zeggen: ‘Ik ben verkozen, ik hoef niet met de burger te praten’. Het stammenconflict houdt mede in dat mensen zich graag achter een leider verschuilen. Als die leiders haatberichten uitsturen en legitimeren, dan legitimeren zij hun volgers om datzelfde te doen. Hannah Arendt noemt dat ‘de banaliteit van het kwaad’. Als bepaalde bevolkingsgroepen andere demoniseren of een asielzoekerscentrum in brand steken, verwijt ik het veel minder de volgers dan de leiders. Leiders dienen niet om het even welke woorden te gebruiken, maar zich bewust te zijn van het effect van hun uitspraken. Ze zouden bereid moeten zijn verantwoordelijkheid te aanvaarden in hoe ze handelen en spreken.”
Ligt die verantwoordelijkheid uiteindelijk niet bij iedereen?
“Die ligt bij iedereen die op de een of andere manier verantwoordelijkheid draagt. Op lange termijn creëer je geen vooruitgang door de ander naar beneden te duwen, maar door hem naar boven te duwen. De juiste geest is niet: als ik win, dan moet jij verliezen, maar: we kunnen samen winnen. Als je elkaar de ruimte geeft, kun je samen beter worden. Eind mei hebben we in het Onze Lieve Heer Hemelvaartweekend de 1.000 kilometer, eindelijk weer zonder corona. Het is een fundraisingactie, maar ademt tegelijk een enorme solidariteit waarbij alle emoties samenkomen. Vier dagen van zowel feest als verdriet en blijdschap. Mensen die iemand verloren hebben, steunen elkaar. Kanker gaat over leven en dood, dus dichter bij de essentie kun je niet komen.”
Heeft dat ook te maken met de secularisering, dat mensen nieuwe vormen zoeken van gemeenschappelijkheid en zingeving?
Absoluut. De zingeving kwam vroeger veel meer uit religie, maar komt nu uit andere dingen. Vrijwilligerswerk is een enorme bron van zingeving. Mensen willen waarde geven aan hun leven en aan dat van iemand anders door er voor de ander te zijn. Wij sloven ons uit om de actievoerders te bedanken, omdat we ze die zelfwaarde willen geven waar ze menselijkerwijs naar op zoek zijn en die ze ook verdienen. Als mensen zich inzetten, is dat enorm waardevol. Daarmee halen we niet alleen de kanker uit de samenleving, maar creëren we ook meer samenleving. Het is van belang om burgers en mensen te waarderen voor wat ze doen. Als je ‘dank u’ zegt en iemand respecteert, krijg je er veel meer van gedaan dan wanneer je haatberichten stuurt.”
[boek]
Marc Michils, Kom op! Voor solidariteit. Tegen vijandigheid, Pelckmans, Kalmthout, 2022, 262 blz.
[bio]
Marc Michils (1953) is licentiaat economie en studeerde aan de Vlerick Business School. In 1982 startte hij bij Batten, Barton, Durstine & Osborn (BBDO). Negen jaar later richtte hij reclamebureau Quattro op, dat in 2003 werd overgenomen door Saatchi & Saatchi. Van 2003 tot 2012 was Michils CEO van Saatchi & Saatchi België. Op 1 januari 2013 startte hij als algemeen directeur van Kom op tegen Kanker. Michils werd in 2018 door alle economisten van Ugent uitgeroepen tot “Economist van het Jaar”. Hij is tevens ridder in de Westvlaamse Confrerie Eversam en is voorzitter van Bruzz (Vlaams-Brusselse Media). Eerder schreef Michils Open boek, over eerlijke reclame in een transparante wereld(Lannoo 2011).